Alicja a Marysia sierotka – bohaterki naszych lektur

Opublikowano przez

Alicja a Marysia sierotka – dwie książki dla dzieci. Alicja? – Nigdy jej nie lubiłam.  Bałam się jej, była taka dziwna, nic nie rozumiałam. Co innego Dzieci z Bullerbyn albo Ania z Zielonego Wzgórza. Kubuś Puchatek też jest słodki, ale Alicja w krainie czarów?  Nieee – takie mniej więcej słyszę opinię, gdy mówię, że jestem fanką Alicji. Ja również kochałam dzieciaki z Bullerbyn. Nawet pierwsze skojarzenia, kiedy jako dorosła  zobaczyłam  w Szwecji typowe domki, pomyślałam  – Bullerbyn! Nastolatka musiała pokochać rudowłosą Anię. A kto nie miałby sympatii dla wielbiciela miodu?  Płakałam nad losem Nemeczka i odkrywałam Tajemniczy ogród. Żałowałam, że moją nianią była Marysia a nie Mary Poppins. Tym niemniej to właśnie Alicja zadomowiła się w moim życiu na stałe, chociaż pojawiła się prawie równocześnie z naszą polską patriotyczną bohaterką i jej czarodziejskimi  towarzyszami. Marysia sierotka i krasnoludki – to baśń literacka, którą każde polskie dziecko powinno znać, ale czy tak jest?

Alicja a  Marysia sierotka – lektury w 1910roku

Obie książki powstały w podobnym okresie – Alicja w 1865 a Marysia w 1896 roku. Można przyjąć, że w 1910 roku polskie dzieci miały możliwość przeczytać dwie baśnie – polską O krasnoludkach i sierotce Marysi oraz przetłumaczoną przez Adelę. S. z angielskiego Alicję w krainie czarów . Dokładniej PRZYGODY ALINKI W KRAINIE CUDÓW – taki napis widnieje na stronie tytułowej. Próbuję sobie wyobrazić tę prapra … babcię jako dziesięcioletnią dziewczynkę czytającą obie książki. Która mogła jej się bardziej spodobać?  Sto lat później, bez specjalnych komentarzy i przypisów, język obu książek może być zbyt trudny dla małych czytelników. W języku polskim wiele słów używanych przez Konopnicką wyszło już z użycia. „Tymczasem Koszałek-Opałek chyłkiem się ku borowi przebrawszy, szedł leśną gęstwiną prawie że w zupełnym pomroku.”  W  przypadku angielskiej baśni ilość tłumaczeń świadczy o trudnościach na poziomie  języka i kultury.

Podobne a różne

Można też się zastanowić nad podobieństwami i różnicami występującymi w obydwóch książkach. Obie opowieści rozpoczynają się wierszem. Na temat swojego Maria Konopnicka wybrała krasnoludki:

Czy to bajka, czy nie bajka, Myślcie sobie, jak tam chcecie. A ja przecież wam powiadam: Krasnoludki są na świecie!

Natomiast  Lewis Carroll słynną podróż w upalne popołudnie: Łódź nasza płynie ociężale.  O ile Konopnicka  na początku baśni opisuje srogą zimę, o tyle Carroll wspomina upał, który czyni bohaterkę bardzo senną i niemrawą. Tym niemniej w obu występuje motyw opuszczenia znanego świata, chociaż w odwrotnych kierunkach – Koszałek-Opałek wyrusza z  kryształowego pałacu pod ziemią do świata ludzi. Co się tyczy Alicji, to opuszcza ona świat ludzi w pogoni za Białym Królikiem i wkracza do krainy czarów. Chociaż w obydwu książkach występuje mała dziewczynka, to jednak Alicja jest główną bohaterką, podczas gdy u Konopnickiej uwaga czytelnika jest skupiona bardziej na perypetiach krasnoludków.

Marysia sierotka

Alicja czy Marysia  – z którą dziewczynką może utożsamiać się współczesny czytelnik? Taka nędza, jak opisała Konopnicka praktycznie już nie występuje u nas. Obecnie dzieci nawet nie potrafią sobie wyobrazić takiego głodu, aby zachwycać się nędznym plackiem z otrąb. Tymczasem Alicja rozpoznaje w napoju smak wiśniowej tarty, kremu, ananasa, pieczonego indyka, toffi i grzanki z masłem. A inne różnice i podobieństwa?

Marysia:

  •          Bezdomna sierota, ciężko pracująca na swoje utrzymanie, analfabetka
  •          Skromna odzież – koszulina i niebieska spódnica, bose nogi
  •          Wędrówka – z przewodnikiem krasnoludkiem
  •          Obudzenie się ze snu – powrót do rzeczywistości
  •          Zwierzęta posiadają zdolność mowy
  •          Fantastyczne postacie  z magicznego świata
  •          Postacie  króla Błystka i królowej Tatry
  •          Nadęta postać  żaby Półpanka, która pęka 
  •          Problem czasu – „Odrobiny niespożytego czasu mienią się w szafiry”
  •          Wzrost – małe krasnoludki wyrastają na olbrzymów
  •          Przemiana dziecka w brzydkiego krasnala
  •          Sąd nad szczurem
  •          Koszałek Opałek opowiada dzieciom o przygodach  

O ile smutna, zabiedzona  Marysia pozostała symboliczną sierotką, o tyle rezolutna Alicja podbiła świat czytelniczy.

Alicja

  •          Dziewczynka z zamożnego  domu (…będę musiała pójść i mieszkać w tym jej ubogim domku, prawie bez zabawek… ),  kształcona przez guwernantkę – zna język francuski, wie coś nie coś z geografii i matematyki.   
  •          Ubranie – na sukience nosiła fartuszek a w kieszonce miała pudełeczko cukierków i naparstek.  Miała również pończoszki i buciki.
  •          Podróż – pogoń za Białym Królikiem
  •          Obudzenie się ze snu – powrót do rzeczywistości
  •          Rozmawiające zwierzęta
  •          Bajkowe  postacie  z magicznego świata
  •          Król i Królowa Kier
  •          Zarozumiała postać Humpty –Dumpty, która pęka.
  •          Panowanie nad  czasem … „Czas nie znosi, aby go zabijano. Gdybyś była w nim w dobrych stosunkach…”
  •          Wzrost – Alicja rośnie i maleje
  •          Przemiana dziecka w prosiaka
  •          Sąd nad Waletem Kier
  •          Dorosła Alicja opowiada dzieciom o przygodach. 

Czytelnicy – książka dla dzieci czy /i dorosłych

Alicja …otwiera Złoty Wiek w literaturze dziecięcej, a baśń O Krasnoludkach … jest nazywana perłą literatury dla dzieci. Współcześni  czytelnicy nie zastanawiają się nad początkami literatury  dziecięcej. Wydaje się, że baśnie istniały od początku świata. (Według Harariego wyobraźnia to czynnik, który na pewnym etapie rozwoju zdecydował, że obecni jesteśmy istotami myślącymi.) Tymczasem okazuje się, że wcześniej nawet baśnie i bajki były pisane dla dorosłych. Robinson Crusoe, Guliwer czy Don Kichot z biblioteki dla dorosłych  dopiero po adaptacjach zostały przeniesione do działu dziecięcego. Nawet Andersen i Verne pisali dla dorosłych, ten ostatni propagując odkrycia naukowe. Można zapytać o lektury dla dzieci. Jeśli już dziecko umiało czytać, to były to zwykle powiastki umoralniające.  [Alicja]  czytała bowiem kilka ślicznych opowiastek o dzieciach, które spaliły się lub zostały pożarte przez dzikie bestie. W krajach niekatolickich było też obowiązkowe czytanie Biblii, a wszelką fantastykę uważano za szkodliwą dla prawidłowego rozwoju dziecka.

Lektury dziewczynki w wiktoriańskiej Anglii

Nie pamiętam autorki, która jak mała dziewczynka z dobrego domu żyła w wiktoriańskiej epoce i napisała swoje wspomnienia. Jej bracia chodzili do szkoły, a ona miała nauczycielki w domu. Co więcej, nie mogła nawet pójść do teatru na noworoczne przedstawienie dla dzieci. To tylko chłopcy tam chodzili i potem opowiadali siostrze. Gdy miała chyba dziesięć czy dwanaście lat ojciec zorientował się, że jego córka nie zna tabliczki mnożenia. Wtedy okazało się, że wspaniała matka, która uczyła ją francuskiego, gry na fortepianie i haftowania , potrafi liczyć tylko do dziesięciu, ponieważ robiła to na palcach! Oczywiście było także codzienne czytanie Biblii, ale bez najmniejszego komentarza ze strony matki.  Można sobie wyobrazić jak taka dziewczynka przyjęła Alicję po swoich dotychczasowych umoralniających lekturach. Ta książka przynosiła radość,  poczucie wyzwalania się z ciasnego gorsetu jaką daje wyobraźnia.  W dodatku książka była ilustrowana!

Alicja otwiera Złoty Wiek

Perła polskiej literatury dla dzieci,  jak niektórzy nazywają baśń o Krasnoludkach… przesycona jest opisami przyrody oraz odwołuje się często do religii. Podczas gdy dziecko zachwyci się opisami przygód krasnoludków, dorosły czytelnik zwróci uwagę na opisy warunków w jakich żyli ludzie na polskiej wsi w  XIX wieku.  Tymczasem w książce napisanej przez duchownego (diakona)  dominują purnonsens, absurd i groteska. Książka pokazuje absurdalną logikę snu, a skierowana jest do podwójnego odbiory – dziecka i dorosłego. Obie książki zawierają wierszyki, z tym , że u Carrolla są to parodie znanych wierszyków dziecięcych.  Alicja i jej absurdalna kraina czarów stała się inspiracją dla nieskończenie wielu projektów w różnych dziedzinach na całym świecie. Marysia pozostała w Dolinie Słowików, czasami jest wykorzystywana do losowań, a krasnoludki zawędrowały do ludzkich ogrodów. Dlatego to Alicja nie tylko przeszła na drugą stronę lustra, ale otworzyła Złoty Wiek literatury dla dzieci.

A że w dorosłym czasami jest ukryte dziecko, to już inna historia.